De picardisering van Vlaams-Artesië

Selon M. Gysseling la frontière linguistique historique s'est formée déjà au VIIième siècle comme une sorte de ligne d'équilibre dans une zone bilingue qui s'était constituée depuis la conquête par les Germains de la Gaule septentrionale romanisée. Elle s'étendait de l'embouchure de la Canche jusqu' au nord de Lille. Si le tronçon de la frontière linguistique situé plus à l'est dans la Belgique actuelle n'a pas subi de changements considérables, on constate dans l'actuel Pas-de-Calais un retrait millénaire et constant du néerlandais en faveur du Picard. Faute de documents il est difficile de reconstituer en détail le processus de cette conversion linguistique, mais on peut présumer que ce processus a été la préfiguration de la situation de la Flandre française au XXième siècle, à savoir une situation de diglossie qui provoque une érosion linguistique et finalement une conversion linguistique, qui entraîne le recul de la frontière linguistique.

A l'est de l'Aa, à quelques rares exceptions près seulement le français (dans sa variante Picarde) a servi de langue écrite. Ce n'est qu'à Saint-Omer (jusqu'au XVIIième siècle) et dans les villages situés entre Calais, Saint-Omer et Gravelines que le néerlandais a également servi de langue écrite, mais très peu nous en a été transmis. Ruminghem, Clairmarais, deux hameaux orientaux de la ville de Saint-Omer et le hameau de Schoubrouck ont été les derniers lieux dans le Pas-de-Calais ou le dialecte néerlandais a survécu jusqu'au début de ce siècle. Ce rétrécissement du néerlandais et le recul consécutif de la frontière linguistique est la conséquence du fait que le picard a connu dans la région un plus grand prestige que le néerlandais. La langue parlée qui a remplacé une variante du néerlandais n'était pas le français, mais le picard régional. Ce progrès constant du picard à la frontière occidentale du vieux comté de Flandre s'est poursuivi jusqu'au XIXième siècle, p.e. dans le territoire encore bilingue dans ce temps entre Bourbourg et Gravelines et dans quelques villages au sud-ouest d'Hazebrouck, plus particulièrement à Renescure et Boeseghem. On peut le déduire e.a; d'un substrat néerlandais considérable dans le dialecte Picard local de ces lieux.

Meer lezen : http://www.dbnl.org/tekst/ryck002nede01_01/ryck002nede01_01_0023.htm

De picardisering van dit gebied lijkt ingezet te zijn door de burgerij in de steden. In Calais is waarschijnlijk het grootste deel van de bevolking, zeker de middenklasse en de vissers, nog Nederlandstalig op het einde van de 13e eeuw, getuige de vele Nederlandse plaats- en persoonsnamen en andere woorden in de Latijnse schepenverordeningen en stadsrekeningen van het laatste decennium van de 13e eeuw. De stad behoorde van 1347 tot 1558 toe aan de Engelse kroon. Een Engelse tekst van 1529 stelt dat er in de stad meer Picarden en Vlamingen zijn dan Engelsen. Dat laat vermoeden dat de tweetaligheid zeker tot in de 16e eeuw heeft voortgeduurd. De periode van de definitieve verfransing (of picardisering) van de stad dient nog vastgesteld te worden. In de ‘Coutumes’ van Ardres, opgesteld in 1507 wordt gesteld dat de baljuw en de schepenen hun pleidooi kunnen houden en hun uitspraak kunnen vellen ‘en flamand’. Dat wijst erop dat de tweetaligheid in de Calaisis in de 16e eeuw nog voortleefde.

In de bij Sint-Omaars gevestigde Sint-Bertijnsabdij zijn in de 10e en 11e de oudste Nederlandse glossen geschreven. Een van de mooiste Middelnederlandse handschriften, het thans in de Lippische Landesbibliothek te Detmold berustende Der Naturen Bloeme van Jacob Van Maerlant, zou volgens Gysseling (1976, 83) tegen het eind van de 13de eeuw vervaardigd zijn op bestelling van het kapittel van Sint-Omaars. In Sint-Omaars zelf gaat de burgerij het Frans gebruiken vanaf de tweede helft van de 13e eeuw, en het Frans is er officiële schrijftaal sedert de 13e eeuw. Toch blijft het Nederlands in gebruik in de middenklasse en volksklasse tot in de 16e eeuw, want tot in 1593 blijft men uitspraken in strafzaken ook in het Nederlands aankondigen. In de twee oostelijke buitenwijken Hautpont (Hoge Brugge) en Lysel (Den IJzel) bleef men Vlaams spreken tot in het begin van de 20e eeuw. De om godsdienstredenen naar Nürenberg uitgeweken Gentenaar Lievin Van Hulse (Levinus Hulsius) getuigde in 1598 dat Sint-Omaars vroeger zeker helemaal Vlaams was geweest, later tweetalig en op dat ogenblik bijna helemaal Frans was geworden.

In de noordelijke en oostelijke omgeving van Sint-Omaars, evenals het hele poldergebied tussen Calais, Sint-Omaars en Grevelingen is het Nederlands nog veel langer gangbaar geweest. De officiële schrijftaal was er Frans. Er zijn niettemin enkele getuigenissen en schaarse schriftelijke bewijzen die bevestigen dat het Nederlands levend was tot in de 18e eeuw in Bredenarde (Audruicq, Levinus Hulsius, Kurze und Warhafftige beschreibung dises hierzu gehörenden Landtäffelein, begreifend die fürnemste Stätt Calais, Ardres, Guines, Hames, Boulogne in Frankreich. Item Grevelinge, Duynkercke, S. Winoxberg, Bourborch, Cassel, Hondscote in Flandern. Item S. Omer, mit den umbligenden Ländern in Artois. Auch was sich in der selbigen Gegend, vor etlichen Jahren, bis ins 1595 zu wasser und land hat zugetragen, Noriberga, Ann M.D.XCVIII. Daarin wordt op blz. 7 het volgende over Saint-Omer gezegd: ‘das...unter andern S. Omerskirch, die berümbte Stadt, so ohn zweifel gans Flämisch gewesen, darnach zweysprachig, jetzt schier ganz Französisch worden.’[p. 186]Nortkerke, Zutkerke en Polincove) en tot in de 19e eeuw in Land van den Hoek (Saint-Folquin, Sint-Omaars-Capelle, Sainte-Marie-Kerque).

In het Nederlands gestelde kwitanties bij de kerk- en armenrekeningen van 1602 tot 1615 in Polincove zijn van een plaatselijke klerk. Ze bevestigen bovendien dat er nog in het Nederlands gepreekt werd (Bougard - Gysseling, 1971). Ook een handboek van de pastoor van Saint-Folquin uit 1637-1638 bewijst dat er nog Nederlands gebruikt werd (Gysseling 1976, 83). Nog in 1674 ontvangt Audruicq een ordonnantie van Lodewijk XIV die in het Nederlands gesteld is (Dupas 1980, 12). Milis (1969) citeert verschillende getuigenissen waaruit blijkt dat in het Land van Bredenarde pas in het begin van de 18e eeuw de eerste Franse onderwijzers en pastoors zijn aangekomen. Dat er in de eerste helft van de 18e eeuw in Zutkerque nog Nederlands onderwijs werd gegeven, kan men o.m. opmaken uit het Bijvoegsel van Andries Stevens Nieuwen Nederlandschen Voorschriftboek6. Daarin bedankt Steven enkele collega's die hem op fouten attent hebben gemaakt. Hij noemt met name meester Modewyck uit Sint-Winoksbergen en voorts de onderwijzers van Vleteren, Borre en Warhem in het huidige Frans-Vlaanderen, Avekapelle in het huidige Veurne-Ambacht en ‘Zuydkercke’ (blz. 55 in de zesde druk, Tielt, 1793).

De enquête van Grégoire stelde vast dat er in 1790 nog Vlaamse scholen waren in Artesië . In Eperleques werd tot 1748 in het Nederlands gepredikt en de bevolking protesteerde bij de aanstelling van een nieuwe pastoor die niet in het Vlaams kon preken. Hetzelfde wordt gesignaleerd voor Audruicq in de 18e eeuw. Dupas (t.a.p.) ziet als belangrijkste reden voor de taalomschakeling in dit poldergebied terecht de vele regionale contacten met het Picardisch sprekende achterland en de commerciële centra van Calais, Sint-Omaars en Boulogne.

De oorlogsomstandigheden van de 17e eeuw, waarbij achtereenvolgens Franse en Spaanse troepen deze streek plunderden, heeft wel aanleiding gegeven tot uitwijking van ingezetenen van deze poldergemeenten naar Vlaanderen ten oosten van de Aa. Hij citeert een kroniekschrijver uit Burburg: ‘quantité de bons laboureurs et fermiers tant du Boullenois que du gouvernement de Calais qui descendirent dans la chastellenie de Bourbourg et se mirent à occuper les places désertes, peu à peu y bastirent de médiocres demeures et eurent le bonheur, pendant les années 1660 à 1665 de demeurer en une paisible tranquilité de paix...’ De Picardischsprekenden onder hen kunnen een eerste aanzet gegeven hebben tot de picardisering van enkele dorpen ten oosten van de Aa, zoals Sint-Joris (Saint-Georges-sur-l'Aa), Sint-Pietersbroek (Saint-Pierre-Brouck) en Kraaiwijk (Craywick).

Er zijn getuigenissen van het overleven van het Vlaamse dialect in het Land van den Hoek, in Ruminghem, Hautpont, Lysel en Clairmarais (Klaarmaresch) in de 19e eeuw. Inderdaad, tot in de eerste decennia van deze eeuw waren er in Ruminghem, Hautpont en Lysel Vlaamssprekenden. In Clairmarais evenals in het gehucht Schoubrouck (Schouwbroek) waren er voor een paar jaren nog.

We ervaren niet de picardisering dat Vlaams-Artesië tussen de 17de en de 19de eeuw heeft gekend...
Het is iets anders, iets 'post-moderne'; onze regionale identiteit wordt vervangen door een andere (wegens de media)...zonder de taal van die nieuwe regionale cultuur, behalve enkele woorden, hein biloute ?

Grevelingen ligt natuurlijk in Frans-Vlaanderen (in het oude graafschap Vlaanderen), maar net op de 'grens' met de streek van Kales en dus niet ver van Vlaams-Artesië...

Ik heb vandaag gepraat met een vrouw uit Grevelingen. Ze weet het niet of Grevelingen Vlaamstalig was drie eeuwen geleden. En we weten dat Vlaams-Artesië nog Vlaamstalig was in de 17de eeuw...

Grevelingen vormt vandaag een driehoek (met Sint-Omars en Duinkerke) waar de regionale taal het Picardisch is. Vlaams-Artesië heeft een proces van Picardisering gekend vanaf de 17de eeuw. Het Vlaams werd inderdaad geleidelijk vervangen door het Picardisch ! Dus waarom niet hetzelfde proces in de naburige Grevelingen ?