De Rederijkers in Frans-Vlaanderen

"Rederijker" is een volksetymologische vervorming van "rhetoriker", ontleend aan het Franse "rhétoriqueur".
Ook de benamingen "retrosijn" en "rhetoricien", komen reeds voor in in het midden van de veertiende eeuw..
Rederijkerskamer is dan weer afgeleid van "Cameren van Rhetorike"

Ontstaansgeschiedenis
In Frans Vlaanderen -toen Artesiën - waren er mogelijks reeds in de twaalfde eeuw en zeker in de dertiende eeuw
broederschappen ontstaan, die aan de H. Maagd gewijd waren, onderandere de in 1229 opgerichte Confrérie de Notre Dame du "Puy" te Valenciennes.
In het begin van de 13e eeuw stichtten rijke Atrechtse burgers culturele verenigingen, de zogenaamde "puys" -afgeleid van Notre Dame du "Puy". Later werden ze "Chambres de Rhétorique" genoemd. Ze bevorderden de burgerlijke dichtkunst en toneelkunst en waren zeer actief in Artesië. De "Puys d'Amour" uit de 14de eeuw hielden zich vooral bezig met lyrische poëzie. Ook in Doornik werd in 1280 een puys vermeld. Deze "puys" waren dus ontstaan uit geestelijke broederschappen en hadden ook invloed ondergaan van de trouvères. Ze waren een voorbeeld voor de eerste rederijkerskamers in Vlaanderen en Brabant. Ook de Schuttersgilden die al bestonden vanaf het begin van de 13de eeuw
deden hun duit in het zakje van de rederijkerij. De oudste rederijkerskamer in Vlaanderen was "Alpha en Omega" uit Ieper. In Holland kende de rederijkerij zijn hoogtepunt vooral tijdens De Gouden Eeuw. Heelwat kamers werden toen gesticht door uitgeweken Vlamingen en Brabanders uit het Zuiden. Na de Spaanse furie en de val van Antwerpen was de glorietijd van de rederijkerskamers in De Zuidelijke Nederlanden voorbij.
De hertog van Alva en zijn Bloedraad traden niet alleen streng op tegen de oppositie en de reformatie, maar ook tegen de kritische rederijkers. Honderden mensen werden terechtgesteld en vele duizenden werden verbannen. Jaren later, toen de toestand zich enigszins normaliseerde, probeerden de moedigste rederijkers opnieuw enige activiteit te ontplooien. De Raad van Vlaanderen bepaalde echter in augustus 1593 dat het verbod van kracht bleef. Sommige kamers gehoorzaamden en stopten met "de const van Rhetorica" en bleven als zuiver kerkelijke gilden bestaan.
Tijdens het bewind van Albrecht en Isabella werden de rederijkers weer gedoogd, al werden hun toneelstukken
onderworpen aan de censuur (1601). Voor elke opvoering was de voorafgaande goedkeuring van de plaatselijke
pastoor of gerechtsofficier vereist.

Artesiën : regio in het ancien regime, die gedeeltelijk overeenkomt met Nord-Pas de Calais Artois, met zijn puys en trouvères, was het ongetwijfeld de bakermat van de rederijkerij, maar ook in Engeland en Vlaanderen zat men toendertijd niet stil. Dit blijkt ondermeer uit de 'Concordia Regularis' (ca.970) van Ethelwold, bisschop van Winchester. Hij weidt uit over het religieus theater en beschrijft ondermeer een liturgisch drama dat in de Gentse Sint Pietersabdij werd opgevoerd. Dit liturgisch theater lag aan de basis van de mysteriespelen en de allegorische moraliteiten.

Landjuwelen
Landjuwelen waren literaire wedstrijden -toneel en verzen - tussen kamers uit vele gewesten. De organiserende kamer van een landjuweel stuurde een kaart (brief) naar de kamers die men wilde uitnodigen. Deze kaart beschreef de opdrachten en welke prijzen, doorgaans zilveren schalen er te verdienen vielen.
Het eerste landjuweel dat bekend is, werd gehouden te Oudenaarde in 1413. Dan volgden Veurne 1419, Duinkerke 1426, Brugge 1427, Mechelen 1427, Leuven 1518, Diest 1521, Brussel 1532, Mechelen 1535, Gent 1539, Diest 1541 en Antwerpen 1561.
Tussen 1431 en 1620 werden meer dan 60 landjuwelen georganiseerd. Ze groeiden uit tot feestelijkheden
die dagen en tot zelfs weken duurden. Vermeldenswaard is ook, dat er een nauwe samenwerking bestond tussen Brugge en Rijsel. Rijsel organiseerde, net als Brugge een jaarlijks tornooi, namelijk de "Espinette"*.
*L'esbattement des nobles Roys d'Espinette

Rederijkerskamers in Frans-Vlaanderen



Ruibroek - Rubrouck : "Het Sacrament" - °1532, met als devies 'Alleven groene'
Belle - Bailleul : "De Gheltshende" - °1531 en "Jong van herten" - °1530. Volgens de archieven zijn er in Belle op zijn minst "vyf rethorike" actief geweest.
Sint-Winoksbergen - Bergues : "De Royaerts" - °1516
Hazebroek - Hazebrouck : "Sint Anna", gheseyt "Ghedienstigh in ’t werck" - °1526
Duinkerke: In 1584 werden de Duinkerkse rederijkerskamers afgeschaft door de hertog van Parma. Enkele decennia later werd "Het Kersouwken" = madeliefje opgericht. De patroonheilige was de H. Michael en de zinspreuk luidde "Verblydt in den tydt". Chirurgijn (arts) Michiel de Swaen werd in 1687 benoemd tot "Prince".
Spijtig genoeg werden Duinkerke, Belle, Ruibroek, Winoksbergen en Hazebroek, kortom alle Vlaamse steden en dorpen van "over de schreve", in de loop van de volgende eeuwen verfranst.
Michiel de Swaen behoorde tot het selecte kransje van eminente "Rederijkers", die wijde faam genoten. "De gekroonde laars" van de Duinkerker stadsarts en rederijker Michiel de Swaen bewijst dat er in de zeventiende eeuw ook buiten de Republiek aantrekkelijke literatuur werd geschreven. Zijn vastenavondspel werd in 1688 voor het eerst opgevoerd en neemt als vermakelijke komedie een uitzonderlijke plaats in binnen zijn verder overwegend religieus getinte werk. Met levendige dialogen en een handige aaneenschakeling van komische situaties heeft De Swaen als een volleerd komediedichter uiterst speelbaar stuk geschreven.
Karel V aan tafel bij de schoenlappers. Op dit verhaal uit De Heerelycke en Vrolycke daden van Keyser Carel den V. (1675) baseerde De Swaen zijn toneelstuk.


Als we "De gekroonde laars" mogen geloven lustte Keizer Karel V graag een sappig kippenboutje, en daarbij hield hij wel van een grapje. Wanneer de keizer zich incognito onder het volk op de markt heeft gemengd, wordt de mooiste haan voor zijn neus weggekaapt. Hij laat zijn lijfwacht uitzoeken waar het beestje heengaat, want dáár wil Karel mee aanzitten. En zo belandt de vermomde keizer voor het vastenavondfeestmaal in de nederige woning van schoenlapper Teun, die zijn enige dochter Jaquelijn wil uithuwelijken aan zijn oude, rijke knecht Kosen. Het meisje heeft haar zinnen echter gezet op de arme, maar sympathieke Jooren en krijgt de steun van haar moeder. De maaltijd zal de volgende dag een hoogst onverwacht gevolg hebben. Het werd, in 1688, een vastenavondspel om nooit meer te vergeten, dat heden ten dage nog zijn gelijke niet kende.

Mooie tekst Eversam!

De gekroonde Leersse staat zelfs helemaal op de DBNL in de nog oude versie.

De rederijkers zijn zeker de meest dominante cultuurstroming. Naast toneel kwam er een heel kader rond met intochten bijgestaan door muzikanten, parades, liedjeswedstrijden (vooral ballades) tot zelfs het maken van rebussen, ...

Rederijkerij is echter wel wat elitair wat ook al blijkt uit de naam. Rethorica, het is dus een kamer die zich toelegt op de welsprekendheid.

Maar bijna iedereen is een rederijker
Vondel was lid van een Brabantse rederijkerskamer in Holland "Wit Lavendel"
Hendrick Conscience, die fransman die veel Nederlandse werken schreef, leerde dichten van de Antwerpse kamer "de Olijftak"
...

Tegenwoordig zijn er nog steeds congressen en wordt de traditie terug in ere gehouden. Het Landjuweel wordt terug opgevoerd en er is ook de taalunietrofee met Nederland. Maar om deel te kunnen nemen aan het landjuweel moet je een landjuweelwaardig stuk hebben geschreven als toneelgroep dat zal onderworpen worden aan een strenge jury.

Het congres is ook leuk. Dat werkt met een opdracht voor de kamers en wordt er theater opgevoerd. Ook het Mariacranske van Brussel maakt er deel van uit alhoewel zij geen theater meer brengt vanwege Brussel bijna helemaal verfranst is. De 500 jarige legt zich tegenwoordig meer toe op studie van het rijke verleden van de eigen kamer. De enigste kamer die nog toneel opvoert in Brussel is de Lelieblomme van St Genesius Rode. Ze zijn heel goed en schitterden vorig jaar nog op de rederijkersfeesten in Antwerpen.

Een zeer interessant boek is "Conformisten en Rebellen" wat een bundel is van wetenschappelijke artikels samengebracht door samenwerking van verschillende universiteiten in België en Nederland. Het bevat ook een cd met muziek van de rederijkers die werd ingezongen door de Utrechtse groep "Camerata Trajectina". Intredeliederen, openingsliederen, zotte liederen en liefdesliederen je vindt ze allemaal terug op de cd. Het is dan ook één van mijn favoriete cd's. Het is een zeer gemengd repertoire met veel muziek uit de Zuidelijke Nederlanden onder andere van Brugge, Oudenaarde, het landjuweel van Antwerpen, Anna Bijns van Antwerpen,...

http://www.camerata-trajectina.nl/display.php?l=nl&i=boeken

Handwerpen.

Bedankt voor de link, dit boek inclusief cd wordt binnenkort zeker aan mijn bibliotheek toegevoegd. Het zal op zijn minst een hiaat vullen in mijn verzameling over de rederijkers en hun rijke culturele vermakelijkheden.

Uit m'n Fr.Vl. fotoarchief.
Waar is de foto genomen van deze 'nar' en wat is de betekenis van het pak ?

Eke (ook bekend door het "klokhuis" bij de kerk).
Rederijkerskamer: De Verblyders in 't Kruus - het pak maakt dat maar al te duidelijk.

Waar is deze foto genomen ?

In 1632 zouden er in Belle vijf rederijkerskamers geweest zijn.
Van drie ervan kunnen we hier de naam geven:
- Jonc van Herten (1530)
zie: http://www.dbnl.org/tekst/brua002repe01_01/brua002repe01_01_0050.php
- Gheltshende (Geldzenders) (1531)
zie: http://www.dbnl.org/tekst/brua002repe01_01/brua002repe01_01_0049.php en http://www.adolphus.nl/xus/antonfranab.html
- Spaderyken (1541)
zie: http://www.dbnl.org/tekst/brua002repe01_01/brua002repe01_01_0051.php

De foto die Cornelis hierboven publiceert is van een brandglasraam uit een kapel van de Sint-Vaastkerk in Belle. (volgens dit glasraam zouden de Geldzenders zelfs dateren van 1492)
In een andere rubriek van dit forum stelden we voor om de naam van de rederijkerskamer 'Jonc van herten' te gebruiken als nieuwe naam voor de bibliotheek-mediateek van Belle.
zie: https://fvlinhetnederlands.actieforum.com/t430p15-politiek-in-frans-vlaanderen#14185

Heeft er iemand info over deze foto ?

Wie kan helpen ?
Marie Christine Lambrecht en Joël Devos gaan een interventie doen op een conferentie, georganiseerd door Bergues Xenon 3000.  Ze zijn op zoek naar informatie over de rederijkerskamers en meer specifiek over
de 'Zot van ghilde'.
Ze zoeken het lied van de zot,  op de melodie van reuze.