Wordt het Frans-Vlaams bedreigd?

Le flamand de France tire ses origines, quasi en filiation directe, du parler germanique importé en Gaule par les Francs Saliens, il y a près de 2000 ans.
Bien entendu, au fil des siècles, et du fait qu’il se situait sur la zone de contact entre la sphère latine (par la suite romane) et la sphère germanique, du fait aussi des multiples conflits qui ont marqué le territoire, des échanges linguistiques se sont produits tout au long de l’histoire avec les langues voisines, notamment le français mais aussi avant lui, le latin, sans oublier la langue régionale picarde (langue d’oil).

Ceci dit, la langue flamande, telle qu’elle existe aujourd’hui, est classée par les linguistes dans la grande famille des langues germaniques. Le flamand de France fait partie des dialectes dits « bas-allemands » restés les plus proches du germanique westique que parlaient sans doute les Francs.

Du fait de l’histoire particulière de la Flandre Française rattachée à partir de 1668 à la France et donc isolée par rapport aux pays d’expression germanique, on peut dire que, d’une certaine façon, notre langue régionale s’est particularisée et individualisée, en poursuivant son évolution propre et surtout en restant à l’écart de l’évolution vers l’édification d’une forme de « néerlandais standard » (le futur A.B.N.).

Ainsi, le linguiste dialectologue flamand belge Hugo Ryckeboer peut-il écrire en 2004 (in « Frans Vlaams ») : « la situation linguistique du flamand parlé à l’origine est devenue unique à cause de la domination progressive grandissante du français depuis l’annexion à la France d’une partie occidentale du Comté de Flandre par Louis XIV pendant la 2ème moitié du 17ème siècle. Par la perte progressive du contact avec le reste du domaine linguistique néerlandais, et par l’absence de tout contact, à partir de la 2ème moitié du 19ème siècle, avec la standardisation linguistique aux Pays-Bas et en Flandre, le dialecte montre plus qu’ailleurs des traces d’isolement. Notamment, de très nombreux éléments du vocabulaire moyen-néerlandais, jusqu’au 17ème siècle, sont conservés, alors qu’ailleurs ils ont été balayés par des évolutions linguistiques plus récentes. De plus, la séparation politique a renforcé les contacts linguistiques avec le français ou la variété dialectale romane locale, le picard ».

Reste que la langue régionale flamande est restée quand même très proche du « west vlamsch » ou « flamand occidental » parlé également en Belgique et aux Pays-Bas (mais qu’il ne faut surtout pas confondre avec le Néerlandais !...)

Het Frans-Vlaams

Het Vlaams in Frankrijk is het meest zuidwestelijke van de Nederlandse dialecten en vormt
eigenlijk een onderdeel van het West-Vlaams, dat zelf met het Zeeuws in veel opzichten
een homogene groep vormt en waar de interne verstaanbaarheid groot is.

Grosso modo kan men in Frans-Vlaanderen van noord naar zuid en van oost naar west
vier dialectgebieden onderscheiden. Het noorden met het poldergebied en de aangrenzende
rand van het Houtland heeft dikwijls een afwijkende woordenschat tegenover het zuiden,
de regio rond Kassel en Hazebroek. In het noorden zegt men b.v. een hofstee, een meesen
of meisen, een hof of hoveke; in het zuiden respectievelijk een pach(t)goed, een maarte, een
ko(o)lhof of een lochting/lofting voor ‘hoeve, meid, tuin’. Fundamenteler is de oost-west
tegenstelling.

Langs de grens is er allereerst een strook van enkele kilometer, twee à drie dorpen ver,
waarbij nog vaak gelijkenis met het West-Vlaams in België te horen is, vooral in de woordenschat,
b.v. stekkerdraad voor ‘prikkeldraad’ of mikke voor ‘stroloods’. De overige Frans-Vlamingen
zeggen dan ook wel eens dat ze daar “Belgieks”Vlaams spreken. Inderdaad, hoe verder
men van de grens weggaat, hoe meer het Frans-Vlaams eigen kenmerken vertoont.
Zodoende heeft een westelijke uithoek in de buurt van Millam, Bollezeele, Lederzele
heel wat eigenaardigheden, die restanten blijken te zijn van zeer oude westelijke evoluties
van het Nederlands in zijn geheel.

KENMERKEN VAN HET FRANS-VLAAMS

Het Vlaams in Frankrijk vertoont de algemene kenmerken van het West-Vlaams, maar in
sommige opzichten vertoont het ook eigen trekken. Die zijn o.m.:
* Het behoud van de ‘ae’-uitspraak van de lange a voor p,b en m (labialen) en k, g en ch
(velairen) is een typisch kust-Nederlands verschijnsel, dat elders in West-Vlaanderen
vanuit het oosten is verdrongen. Langs de kust en in de Westhoek spreekt men schaap
en maken uit als sjchaap en maakng (mediale a). De uitspraak met een oa (velair) is thuis
in het zuiden en heeft er de rijksgrens overschreden in de buurt van Steenvoorde en
Belle. Het uiterst westelijke Frans-Vlaams (ruime omgeving van Bollezeele) vertoont
met zijn ae (palataal) een restant van een oudere typisch westelijke Nederlandse klankontwikkeling,
die in veel opzichten verwant is aan het Engels en het Fries. Ze beantwoordt
b.v. aan de “geknepen Haagse aa” en aan de èè-achtige uitspraak op de Zeeuwse eilanden.
De Engelse spelling “sleep, sheep” verwijst naar een oude gelijkaardige uitspraak; nu spreekt
men in die woorden in het Engels een ie uit.

* De g valt weg in emaakt (= gemaakt), en soms het hele voorvoegsel ge-, b.v. in met
(= gemet) en lukken (= geluk wensen). Dat verschijnsel komt voor in de hele Westhoek,
ook in België. Het is opnieuw een evolutie die ook in het Fries, het Gronings en het
Engels voorkomt.

* Het wegvallen van de slot-n in werkwoordsvormen en andere woorden in een 15-tal
dorpen in het uiterste westen (lope, ete, binne, buute) is weer een restant van een Middelnederlandse
ontwikkeling langs de kust, die ook nog in het Fries en het Engels parallellen
heeft (vgl. Nederlands werken met Engels to work), maar die in het Middelnederlands
van Vlaanderen en Brabant weinig voorkomt. Het weglaten van de slot-n in de standaarduitspraak
is pas later vanuit Holland en Brabant verspreid.

Ook in de woordenschat zijn er duidelijk Noordzeegermaanse (of Ingweoonse) relicten,
b.v. zoeper voor ‘harde borstel’ in een aatal dorpen in de buurt van Bollezele. Het woord is
kennelijk afgeleid van een werkwoord zoepen, dat klankwettig beantwoordt aan het Engelse
to sweep; vergelijk zoet met sweet. Ook alleen in die omgeving kent men nog het woord
zuwe voor een melkzeef, uit een Oud-Nederlands werkwoord sihan. Sommige andere
typisch Noordzeegermaanse woorden zijn nu alleen nog maar in het Frans-Vlaams in
gebruik, b.v. in het uiterste westen wei voor het bijwoord weg (vgl. Engels away); blouwer
voor ‘zware houten hamer’ (vgl. Engels to blow), en overal zole voor ‘ploeg’ (vroeger ook
in de West-Vlaamse kuststreek, Zeeland en Groningen).

DE RIJKSGRENS ALS DIALECTGRENS IN DE WESTHOEK

Het valt op dat de rijksgrens in maar weinig gevallen ook een dialectgrens vormt.
Een aantal grenzen i.v.m. klankleer of vormleer verlopen wel in de buurt van de rijksgrens,
b.v. het wegvallen van d tussen klinkers in Frans-Vlaams sniden tegenover West-Vlaams sniën
en het achtervoegsel van het zwakke werkwoord in de onvoltooid verleden tijd: -ede, -tede/
-dede of –ste in Frans-Vlaanderen en niet in West-Vlaanderen.Vergelijk ik bakten (West-Vlaams)
tegenover ik bakkede, baktede of bakste (Frans-Vlaams).

Slechts een tweetal klankvariaties vallen nagenoeg samen met de rijksgrens. Dat is allereerst
de (soms facultatieve) uitspraak sj van de Nederlandse sch (ouder en dialectisch nog sk)
in het Frans-Vlaams, die aan de West-Vlaamse kant van de grens steeds sjch luidt.
Het persisteren van de sj-uitspraak aan het einde van het woord in het Frans-Vlaams:
mensj, vleesj (= mens, vlees) valt samen met de rijksgrens – op Bray-Dunes en Boeschepe na.
Ook de uitspraak van de -nd- tussen klinkers, die evolueerde naar -ng- (over -ngd- ) en
daarna wegviel, maar waarbij de klinker door de neus werd uitgesproken, valt nu ongeveer
met de rijksgrens samen. Oudere sprekers in West-Vlaanderen hebben die Frans-Vlaamse
uitspraak ook nog, wat erop wijst dat het aan de Belgische kant om een herstel gaat onder
invloed van de spelling. Het woord honderd b.v. evolueerde in Frans-Vlaanderen als volgt:
oendert > oengdert > oengert > oeërt; in West-Vlaanderen zegt men nu meestal alleen oendert.

Voorts blijkt uit dialectlexicografisch onderzoek dat er voor de dialectische erfwoordenschat
zelden een woordgrens is aan de rijksgrens. Frans-Vlaanderen en de Belgische Westhoek
vormen hier integendeel vaak een eenheid: b.v. vinnig / gevinnigd voor ‘beschimmeld’ of
vartigen / vortigen voor ‘rotten’ (elders in Vlaanderen vorten); ruke(r) voor een ‘kluit aarde’;
poeiweeg voor het tasmuurtje in de schuur.

Sommige woorden zijn in Frans-Vlaanderen nog levend, terwijl ze aan de Belgische kant
totaal verouderd of in onbruik zijn.Voorbeelden zijn boud of bold voor ‘gier’ of kuisch voor
‘netjes, proper’. Een enkele keer sluit het Frans-Vlaams op die manier in woordgebruik nog
aan bij het Standaardnederlands, terwijl de Belgische dialecten daar steevast van afwijken.
Voorbeelden zijn: lust je dit of dat voor ‘heb je goesting naar’, glimmen voor ‘blinken’,
touw voor ‘koord’.

Wat sterk opvalt, is de veel grotere ontlening aan de Franse kant van de rijksgrens uit de
Franse en Picardische woordenschat. Een enkele keer is het Frans-Vlaams hier conservatief
gebleven tegenover het West-Vlaams, b.v. met bezien (Nederlands erfwoord) tegenover West-
Vlaams proberen (Frans leenwoord). In de regel echter is in het Frans-Vlaams de interferentie
van het Frans in de woordenschat veel groter.

TAALSITUATIE

Terwijl het West-Vlaams in België nog zeer levenskrachtig blijkt, is het Vlaams in Frans-
Vlaanderen langzaam aan het uitsterven. Sedert de laatste oorlog is het niet of nauwelijks
nog als gezinstaal in gebruik en wordt dus niet meer aan de jongeren doorgegeven.
Alle berichten over heropleving ten spijt zal met de huidige generatie van 60-plussers
het Vlaamse dialect er ook stilaan verdwijnen.