Wordt het Frans-Vlaams bedreigd?

In Frans-Vlaanderen heeft het plaatselijke Vlaemsch waarschijnlijk zijn mooiste dagen achter zich. Alleen moedige vrijwilligers vechten nog om de overleving van hun oude streektaal. De verrassende nieuwkomer in de regio is het Nederlands.


Het Vlaanderenland dat Jacques Brel bezong, houdt niet op bij de schreve, de Frans-Belgische grens. Het vlakkeland, waar de winden uit alle vier de richtin-gen vrij spel hebben, strekt zich nog enkele tientallen kilometers zuidwaarts uit. In het Franse deel van de Westhoek, grofweg tussen het riviertje de Leie en de stad Duinkerke, wapperen Vlaamse leeuwen op bakstenenhuizen langs straten met kasseien en prijken specialiteiten als potjesvleesch en waterzoï op de menukaarten. Net als de noorderburen drinken de meeste Franse Vlamingen liever pintjes na het werk dan wijn. En de drie heuvels die met hun toppen tot 175 meter hoogte de vlakte van akkers en weilanden doorbreken,noemen ze de Drie Bergen, waar de meeste Fransen waarschijnlijk zouden spreken van miezerige puisten.

Onmiskenbaar Vlaams.

Plaatsnamen als Godewaersvelde, Steenvoorde en Hazebrouck, achternamen als Ternynck, Lambrecht en Declerck en zelfs bushaltes zo-als Boernhol in Duinkerke laten geen ruimte voor twijfel aan de Vlaamsheid van de streek. Maar Vlaams spreken, zoals vroeger, doet bijnaniemand meer. In de weinig aantrekkelijke stad Duinkerke is de kans groter een Vlaamse toerist te horen dan een lokale flamandophone. Alleen in kleine plattelandsdorpjes leeft de taal nog. Maar ook daar zijn nagenoeg alle sprekers in hun laatste levensfase.

Het Vlaams, eensoort oude, minder geëvolueerde variant van het Nederlands, profiteert nauwelijks van de opleving die enkele streektalen kenden sinds Frankrijk in 1999 het Handvest voor Regionale en Minderheidstalen van de EU ondertekende. Met het Bretoens, het Corsicaans en het Elzas-sisch gaat het sindsdien iets beter, maar het Vlaemsch, dat op het West-Vlaamse dialectlijkt, zal zonder drastische maatregelen een stille dood sterven.

Marie-Christine Lambrecht, voorzitster van de culturele vereniging Het Reuzekoor in Duinkerke, probeert dat te voorkomen. “De Franse Vlamingen zijn geen activisten of intellectuelen”, legt ze uit. In het Frans, want Westhoekers en Nederlandssprekenden kunnen elkaar moeilijk volgen als ze hun eigen taal spreken. “Als we beter georganiseerd waren, zoals de Occitanen of de Bretoenen, of geweld zouden gebruiken, zoals de Corsicanen of de Basken, zouden we meer aandacht krijgen en meer geld uit Parijs.”

Lambrecht zelf is grootgebracht met het Vlaams, maar vanaf het moment dat ze ging puberen, wilde ze niets meer met de taal te maken hebben. “Als mijn moeder mij in het Vlaams aansprak, antwoordde ik in het Frans”, zegt ze. Maar toen ze getrouwd was en een huis had, “toen het leven saaier werd”, herontdekte ze haar wortels. Een van de rede-nen van haar scheiding was zelfs l’horreur die haar man toonde als zij zich bezighield met haar nieuwe passie, het Vlaams.

Frans spreken en zoet spelen.

Het Reuzekoor zet zich in voor het behoud vande Vlaamse taal en het cultuurgoed in Noord-Frankrijk. In het kasteel waar de vereniging zetelt, leren dertig deelnemers Vlaamse liedjesen dansen aan. Bovendien geeft universitair docent Jean-Louis Marteel van de Universiteit van Duinkerke les in de taal. Opnieuw zijn het vooral oudere mensen die geïnteresseerd zijn. “Sommigen komen niet zozeer om de regels van de taal daadwerkelijk te leren”, zegt Lambrecht, “maar gewoon om een uurtje Vlaams te praten. Ze kennen niemand meer die de taal spreekt.” Marteel schreef zelfs een cursusboek: Cours de Flamand. Het Vlaams dat men oudders klappen (spreken). Hij stelde één grammatica samen uit alle Frans-Vlaamsedialecten, die vaak van dorp tot dorp verschil-len. De diversiteit en de late standaardisering verklaren dat woorden als “ouders” (“oudders”) en “Vlaams” (“Vlaemsch”) in deze tekst op ver-schillende wijzen zijn gespeld. Voor Marteel is het “Angelsaksische taalimperialisme” dat tegenwoordig het Frans bedreigt, vergelijkbaarmet het Frans dat het Vlaams verdrukt. Een belangrijk deel van de Vlaamse identiteit gaat verloren als de taal verdwijnt, vindt hij.

Ooit maakte de streek deel uit van het machtige Graafschap Vlaanderen en van de Zeventien Provinciën der Nederlanden. In de dertiende en veertiende eeuw werd nog Vlaams gespro-ken in steden als Calais (Kales) en Saint-Omer (Sint-Omaars). Sindsdien rukte het Frans langzaam op richting noorden. Op het einde van de zeventiende eeuw kwam die ontwikke-ling in een stroomversnelling, toen de Franse koning Lodewijk XIV de Westhoek veroverde. Vlaams was er officieel niet langer de voertaal en de nieuwe Fransen deden er volgens de machthebbers het best aan de taal van hun voorouders zo snel mogelijk te vergeten.

Tot diep in de twintigste eeuw bleef dat het beleid. De leraar Engels Jean-Noël Ternynck uit Ha-zebrouck vertelt dat Vlaamse leerlingen die vroeger op school hun moedertaal spraken een klomp om hun nek gehangen kregen ten teken van hun boerse gedrag. Christine Lam-brecht vult aan dat je je mond moest spoelen en een bord kreeg omgehangen met de Fransetekst “Frans spreken en zoet spelen”. Maar hetVlaams bleek hardnekkig. In woonkamers en dorpscafés overleefde de taal meer dan drie eeuwen onderdrukking.

Sinds de streek bij Frankrijk hoort, ontwik-kelde de taal zich onafhankelijk van de overige dialecten in Vlaanderen, die samen met de Hollandse en andere noordelijke dialectenlangzamerhand een standaardvorm kreeg:het Nederlands. Het Vlaams van de Westhoek moest wachten op het werk van Marteel voor een eerste codificatie. De schattingen overhet huidige aantal Vlaamstaligen lopen uit-een. Marteel denkt dat er zo’n 200.000 zijn, van wie een kwart de taal verstaat, maar niet spreekt. Ternynck is negatiever: “Zo’n 40.000 mensen begrijpen Vlaams en de helft daarvan spreekt de taal ook daadwerkelijk".

Praten met varkens

Met zijn 57 jaar is Ternynck een van de jongsteVlaamssprekenden. Hij ziet de toekomst dan ook somber tegemoet: “Toen ik jong was, sprak negentig procent van de bevolking Vlaams, nu misschien nog tien procent.” Veel Vlamingen trouwden net als hij met een Franstalige. Om de kinderen geen taalachterstand te laten op-lopen in het belangrijkere Frans, besloot zo’n gezin vaak alleen nog Frans te spreken. Slechtsmet vrienden en collega’s spreekt Ternynck af en toe nog Vlaams.

De taal zal in ieder geval overleven in de ge-dichten die hij schreef. Zijn bundels Van gister tot vandage en Van de Leie toet de Zee behoren tot de weinige geschriften in het Westhoeks. “De Menheeren in Parys hen (hebben)nuus (onze) tale verboden / Tale van nuuze ouders, nuuze voorouders tale / Wullen nie weten dat Vlamsch is oek een schoone tale”, dicht Ternynck in Vlaanderen leeft. Ook degepensioneerde zanger Raymond Declerck heeft getracht de taal vast te leggen voor het nageslacht. Als Klerktje zong hij onder meer “Nee’w we goan nuus Vlams nie loat’n”, datsommige Westhoekers beschouwen als hun eigen Marseillaise. Ternynck en Declerck verzorgden vanaf het einde van de jaren zeventig tweetalige radio-uitzendingen voor het station Radio Uylenspiegel in Cassel, een schitterend stadje gelegen op een van de heuvels van Frans-Vlaanderen.

Aanvankelijk was het een piratenzender. Vol nostalgie herinnert Declerck zich nog hoe de gendarmes ooit hun zendapparatuur in beslagnamen, waarna de radiopiraten vanaf verschillende geheime locaties bleven uitzenden. En hoe hij en zijn vrouw Marthe op regenachtige dagen met een paraplu en een klein radiootje buiten stonden in hun achtertuin in Coudekerque-Branche, omdat ze binnen de radiozenderniet konden ontvangen. Ternynck schat het aantal luisteraars tijdens de hoogtijdagen op tien- tot twintigduizend, ook aan de Belgische zijde van de schreve. Er waren zelfs plannen voor televisieprogramma’s in het Vlaams,zoals de lokale versie van de publieke zender France 3, die ook uitzendt in de Elzas, in Bre-tagne en op Corsica. Maar zover is het nooit gekomen. Ook Radio Uylenspiegel zendttegenwoordig alleen nog uit in het Frans. Ternynck, een paar jaar geleden ontslagenbij de zender, betreurt dat: “Ze proberen er waarschijnlijk een commerciële omroep van te maken en hebben mij daar niet meer bij nodig.” De verdeeldheid van de toch al kleine groep activisten komt de “Vlaamse zaak” uiteraard niet ten goede. Gematigden als Marteel enTernynck strijden ieder op hun manier tegen het uitsterven van het Vlaams en voor erken-ning. “Maar er zijn ook néerlandophiles”,zegt Marteel, “die vinden dat we Nederlands zouden moeten leren in plaats van het oude Vlaams.” Een van zijn collega’s vindt Vlaams een plattelandsdialect dat net goed genoeg is om met varkens te praten

De moffen van het noorden

Er zijn vage, radicalere politieke splintergroe-perinkjes die ideologisch dichtbij het Vlaams Belang aanleunen en die de Vlamingen in Frankrijk een slechte reputatie hebben gege-ven. Veel Fransen associëren de Vlamingen met extreem-rechts. In de Eerste en Tweede Wereldoorlog collaboreerden sommige Vlaamsnationalisten met de Duitse bezetter, in de hoopgesterkt uit het conflict te komen. “De moffen van het noorden” werden de Vlamingen ge-noemd. “In het verleden waren er ook Franse Vlamingen die wilden dat de streek deel ging uitmaken van Belgisch Vlaanderen, al dan niet samen met Nederland”, zegt Ternynck.

Een onafhankelijk Vlaanderen hoeft niet zo nodig van Wido Triquet, leider van de 'Vlaamse Beweging' (hij is de einige lid ndlr) Net als sommige meer gematigde Franse Vlamingen hoopt en denkt hij dat de Nederlandstalige gebieden de komende jaren steeds nauwer zullen samenwerken in het zogenaamde Europa van de regio’s. “We zijn dan ook opgehouden met “Vlaanderen voor deVlamingen” te roepen”, zegt hij. “We zeggen dat nu genuanceerder.” Een van zijn huidige speerpunten klinkt inderdaad redelijk: de heropening van de spoorlijn tussen Duinkerke en De Panne. De Duinkerkse architect Triquet, die de Vlaamse collaboratie reduceert tot “verkoop van aardappels aan de Duitsers”, beweerthonderden “correspondenten” te hebben binnen de bestaande politieke partijen. “Daarmee heb je meer invloed dan met gekozen politici”, meent hij, waarna hij toegeeft dat zijn groep waarschijnlijk te weinig steun heeft om voor mandaten in aanmerking te komen. Onder de correspondenten zou zich het geliefde socialistische parlementslid en ex-minister Jacques Lang bevinden. De woordvoerder van Lang, Romain Cornu, bevestigt dat beiden contact hebben gehad, maar ontkent dat Lang zich namens Triquet inzet voor de Vlaamse taal. “Nederlandsleren lijkt me nuttiger”, zegt hij.

Zo denken steeds meer Franse Vlamingenerover, tot ongenoegen van Marteel. “De ene taal is niet door de andere te vervangen”,vindt hij. “Vlaams is geen dialect, maar een onafhankelijke streektaal.” De NederlandseMarjan Krafft-Groot van de vakgroep Neder-lands aan de Universiteit van Rijsel is het daar-mee oneens: “Vlaams is uiteindelijk gewoon Nederlands.” En met het Nederlands gaat het goed in Noord-Frankrijk. De taal wordt steeds populairder in het Franse universitaire onder-wijs. Volgens cijfers van de Nederlandse am-bassade in Parijs zijn er bijna 1400 studenten Nederlands in Frankrijk, verdeeld over twintig universiteiten. Ook op basisscholen en in het voortgezet onderwijs wint het Nederlandsterrein. Volgens de Académie de Lille volgen ruim zesduizend leerlingen het vak aan meer dan honderd instellingen in de regio. Daarvan zitten er 4200 in het basisonderwijs, waar het Nederlands wedijvert met het Engels. Volgens Krafft-Groot groeit de vraag naar leraren Ne-derlands in het voortgezette onderwijs snel, omdat de taal pas sinds enkele jaren wordt onderwezen en de eerste lichting leerlingen steeds een klas verder komt.

"Van de Leie toet de Zee”

Behalve een Nederlandstalige geliefde is de belangrijkste reden om Nederlands aan de universiteit te leren het arbeidsperspectief.“Al onze studenten vinden werk”, vertelt Krafft-Groot trots. In de departementen Nord en Pas-de-Calais, de regio van Rijsel en Frans-Vlaanderen, ligt de werkloosheid nog drieprocent hoger dan de bijna tien procent van Frankrijk. Met Nederlands kan een student de aantrekkelijke arbeidsmarkten van Belgisch Vlaanderen en Nederland betreden. Op ruim een halfuur rijden van Duinkerke, met meer dan twaalf procent werkloosheid, liggen de “werkgelegenheidsparadijzen” Ieper en Veurne, waar het percentage werkzoekenden de helft lager ligt.

De Nederlandse ministeries van Buitenlandse Zaken en Economie hebben in Rijsel een Netherlands Business Support Office geopend, omdat zij de streek als “economisch veelbelovend” beschouwen. En een eeuwgeleden al, in 1902, opende de Belgischeconsul Pierre Melchior een Belgische Kamer van Koophandel in Rijsel. Sinds het opheffen van de grenzen in het begin van de jaren negentig nam de handel tussen België en Noord-Frankrijk sterk toe. Volgens de website van de Kamer, die tegenwoordig Chambre de Commerce Franco-Belge heet, proberen steedsmeer Belgische bedrijven zich te vestigen op de Franse markt.

Hoe groot de groei is, kan een medewerkster spijtig genoeg niet vertellen. Met de verdere vervaging van de grenzen en de vestiging van Vlaamse en Nederlandse bedrijven in de regio zal het belang van het Nederlands de komende jaren waarschijnlijk alleen nog maar toenemen. Voor het Vlaams valt te vrezen dat het zijn mooiste dagen achter zich heeft. “Maar vele menschen ook zoun wullen Vlaming bluuven”, dicht Ternynck. “De tale were leeren van Leie toet de Zee / Nuuze hommel (hop) verplanten en nuuze strooie daken / Leven in Vlaanderen, in Vlaanderen die leeft!”

Comme dans vingt lieux de l'arrondissement de Dunkerque, les cours de flamand, langue régionale que parlaient parents et grands-parents en Flandre, ont repris à Looberghe et Rubrouck depuis le 9 septembre.

Sous l'égide de l'Institut de la langue régionale flamande (Akademie voor Nuuze Vlaemsche Taele), Michel Gars, administrateur d'Yser Houck, professe ces cours de flamand, comme il le faisait déjà l'année dernière.
Les élèves lisent, écrivent, travaillent et composent à partir de la méthode éditée en 1992 par Jean-Louis Marteel, ancien professeur certifié de l'université de Dunkerque.

À Looberghe, les élèves débutants première année se retrouvent le mercredi, de 18 h à 19 h 30.
Ceux de deuxième année se réunissent le vendredi, de 18 h 30 à 20 h, à l'école Sainte-Germaine. Il est encore possible de s'inscrire en première année jusqu'en fin de mois directement au cours du mercredi.

À Rubrouck, les élèves de troisième année ont leur cours à l'école publique, 502, route de Bourbourg, le mardi de 18 h 30 à 20 h. Il est à signaler que les confirmés vont se revoir quant à eux tous les quinze jours à la mairie de Brouckerque, le lundi soir, de 18 h 30 à 20 h (à partir de lundi) et à la Chaumière d'Yser-Houck, rue de l'Ancienne-Gare à Volckerinckhove, le mardi soir, de 18 h 30 à 20 h (à partir de mardi), en compagnie de Rémy Loock, auteur de plusieurs romans rédigés en flamand.