1566-2016: de Beeldenstorm begon in Steenvoorde 450 jaar geleden

Ook de kaart van Masse is interessant voor de lokalisatie van het Sint-Laurentiusklooster. Toch blijft het moeilijk om de straten terug te vinden op de huidige kaarten. De Haende Becque blijft evenwel belangrijk om zich te oriënteren.

Volgende tekst kan nuttig zijn als achtergrondinformatie. Na een vluchtig overlopen van de tekst is het evenwel niet direct duidelijk of er informatie in staat voor de lokalisatie van het klooster...
DESPLANQUE, A., Des remaniements qu'a subis la Province Belge des Carmes durant les guerres de Louis XIV. Notes pour servir à l'histoire des couvents d'Ypres, de Rousbrugge et de Steenvoorde. Annales du Comité flamand de France, 1863 (T7)-1864. p 152-181

Naast het werk van Scheerder De Beeldenstorm, aangehaald door Bissezeele, is er ook volgend werk:
BACKHOUSE, M., Beeldenstorm en Bosgeuzen in het Westkwartier (1566-1568) Bijdrage tot de geschiedenis van de godsdiensttroebelen der Zuidelijke Nederlanden in de XVIe eeuw. Middelburg, Gihonbron, 2008, 139 pp.

Daarin wordt de beeldenstorm in Steenvoorde als volgt beschreven:
"Op zaterdag 10 augustus werd in het Westkwartier het feest gevierd van St.-
Laurentius in de St.-Laurentiuskapel, niet ver van Steenvoorde. Deze plechtigheid
ging gepaard met een grote volkstoeloop, blijkbaar naar aanleiding van De processie
die ter ere van de heilige uitging. Na enige tijd verscheen echter Sebastiaan
Matte, vergezeld van Jacob de Buzere, en omringd door een zwaar gewapende
lijfwacht. Wat Matte er juist vertelde is niet geweten, maar na zijn preek trok
een groep aanhoorders naar de kapel en vernietigde er de beelden onder leiding van
Jacob de Buzere."

Backhouse basert zich onder meer op het werk van Charles Wynckius, prior van de Dominicanen in Ieper, en getiteld 'Geusianismus Flandriae Occidentalis' (1575). Het werd in 1841 opnieuw uitgegeven door R.D.P. Van de Putte van de Société d'émulation pour l'histoire et les antiquités de la Flandre-Occidentale te Brugge.
Wynckius schreef als volgt:
"10 Augusti praeconem verbi egit Sebastianus pilearius in sacello St-Laurentii sub Steenvoordia, quarto milliare ab Ipris, ibi congregabatur populus innumerabilis propter sacelli annuam dedicationem: maxime vero ob concionem sectariam. Ea finita, ipso impulsore, sacellum imaginibus confractis, omnique ornatu denudatum, penitus profanatum est et vastatum. Tunc a piis sacello aliquid solebat contribui: nunc omnia quae in eo erant, ablata et demoliti sunt. Iconoclastae ante hunc in Belgio nedum aperto marte saevierant in imagines."
We doen een poging om dit te vertalen (maar het is ook alweer 45 jaar geleden... als er Latinisten op het forum aanwezig zijn, moeten ze de vertaling maar eens kritisch nalezen):
"Op 10 augustus voerde Sebastiaan de hoedenmaker (=Matte) het woord in de Sint-Laurentiuskapel in Steenvoorde, vier mijlen (Belgische mijl=5km) van Ieper, waar een ontelbare menigte volk verzameld was wegens de jaarlijkse wijding van de kapel: vooral eigenlijk voor de vergadering van de aanhangers. Als dat gedaan was, door dezelfde aanstoker, werd de kapel nadat alle beelden verbrijzeld waren en van alle versiering ontdaan, geheel en al onteerd en vernield. Vroeger was het gewoon dat door de godvruchtigen iets werd bijgedragen voor de kapel, nu zijn alle dingen die erin waren weg en afgebroken. Voor die dag hebben de iconoclasten in de Nederlanden nooit zo met openlijk geweld tegen beelden hun woede gestild."
Wynckius spreek hier vooral over Sebastiaan Matte. Hoewel hoedenmaker van beroep, was dit een van de voornaamste predikanten. Maar volgens andere bronnen zou dus ook Jacob De Buysere aanwezig geweest zijn. Deze was afkomstig van Hondegem, 16 kilometer verder, en was een tijdlang monnik geweest bij de Augustijnen in Ieper, waar hij uitgetreden is.

Nog een "Google street view fotoreportage"...

"Calvaire" (naam van de bushalte), kruising chemin du Saint-Laurent & Swarte Straete :










Een kapelletje, chemin du Moulin, naast het gehucht Saint-Laurent :

Polder schreef:Ook de kaart van Masse is interessant voor de lokalisatie van het Sint-Laurentiusklooster. Toch blijft het moeilijk om de straten terug te vinden op de huidige kaarten. De Haende Becque blijft evenwel belangrijk om zich te oriënteren.

De kaart van Masse :

In mijn bijdrage van 17 juli heb ik de hypothese gesteld dat het St-Laurentiusklooster zou kunnen gelegen hebben op het huidige uiteinde van de Chemin du Saint-Laurent. Na verdere studie van de kaarten denk ik dat die hypothese moeilijk kan aangehouden worden.
- Als men de kaarten van Masse, Cassini en Gooogle zo goed mogelijk op elkaar legt (met rivieren als ijkingspunt) lijkt het toch dat het couvent de Saint-Laurent meer zuidelijker moet gelegen hebben dan het gehucht dat nu door Google aangeduid wordt als eindpunt van de Chemin du Saint-Laurent. Het klooster zal dus gelegen hebben meer in de richting van de plaats die momenteel op de kaarten als 'Saint-Laurent' wordt afgebeeld.
- Ook de plannen van het kadaster bieden enkele nuttige informaties.
(Om die plannen van het Cadaster Napoléonien te raadplegen moet men naar de webstek van de archives départementales du Nord gaan en dan kiezen voor 'archives en ligne' en dan voor 'Plans du Cadastre Napoléonien'. vervolgens dient men te kiezen voor Steenvoorde en voor het jaar 1809 of 1840. Waarschuwing: Die webstek heeft gekke kuren. Soms sluiten ze u af van hun webstek. De reden is zogezegd dat men de sessie te lang laat openstaan. Maar als men alles direct na gebruik afsluit en een paar uur later terug wil inloggen gebeurt het eveneens dat men er niet binnenraakt "Merci de votre compréhension" schrijven ze dan. Klantvriendelijkheid is anders. Om terug binnen te raken op de webstek moet men alle cookies van hen verwijderen en de browser opnieuw opstarten.)
Op de plannen van het Cadaster Napoléonien (1809 en 1840) is duidelijk te zien dat de Chemin du Saint-Laurent vroeger verder liep naar het Noorden en dat er in de indeling van de percelen slechts een toegang was naar de boerderij die in 1840 aangeduid is als 'Ferme Vanherke'. Het verharden van een weg naar die wijk en het verdwijnen van het noordelijke stuk van de Chemin du Saint Laurent heeft vermoedelijk gemaakt dat de oprijlaan van die boerderij nu ook Chemin du Saint Laurent heet. Een mooi zicht op de situatie krijgt men op beeld 7 van Steenvoorde (eerste blad van Sectie A) van 1809 (inzoomen en kijken linksboven). De Chemin du Saint-Laurent liep verder in Winnezeele (Beeld 9 van 1840, rechtsboven – best de kaart een kwartdraai naar rechts draaien), om dan een eind verder terug de huidige D947 (Route de Bray Dunes) te vervoegen.
- Op Winnezeele (Beeld 8 van 1840) ziet men ook duidelijk dat er vroeger een weg liep van Winnezele naar Saint-Laurent. Nu is er nog een 'Impasse du Saint-Laurent' die doodloopt voor de autosnelweg.
- Vermelden we ook dat de huidige 'Chemin du moulin' op die oude kadasterkaarten terug te vinden is als 'Chemin d'Hazebrouck à Saint-Laurent.'
- De donkere plaats in de bodemstructuur, rechtover de huidige 'Calvaire', te zien op Google Satteliet Views, is niet terug te vinden op de luchtfoto's van Géoportail. We willen terloops opmerken dat de Swarte straete vroeger een vijftigtal meter meer zuidelijk op de Chemin du Saint Laurent aansloot (dus door of nipt ten zuiden van de donkere vlek).

De gegevens die we hier opsomden (het verwerpen van de eerder gestelde hypothese, namelijk klooster op de plaats van ferme Vanherke, en de veelvuldigheid van straten die verwijzen naar Saint-Laurent en samenkomen op de kruising van de huidige Chemin du moulin en Chemin du Saint-Laurent laat steeds meer vermoeden dat de Sint-Laurentiuskapel wel dichtbij dat kruispunt zal gestaan hebben.

We hebben ook een paar gegevens gevonden die een bijdrage kunnen leveren voor het bepalen van het moment van het verdwijnen van de kapel:
DEHAISNES, C., Etat des objet en or, en argent et en métal, trouvés, en 1792, dans les églises et les communautés du district de Bergues et du district d'Hazebrouck. Annales du Comité flamand de France, 1875 (T13), p 158-230.
In uitvoering van het eerste artikel van de derde titel van de wet van 5 november 1790 en de beschikkingen vervat in de wet van 27 maart van hetzelfde jaar, beval het Directorium van het departement van de Nord, op datum van 26 juli 1791, om beslag te leggen op alle edele metalen die zich zouden kunnen bevinden in de kerken, kapittels en communauteiten. In 1792 ging hetzelfde Directorium over tot het wegen van deze voorwerpen die werden verstuurd naar de Munt van Rijsel en Parijs om vernietigd te worden onder de hamer en ter beschikking gesteld van profaan gebruik.
Wat leren we daaruit betreffende Saint-Laurent ?
In het proces-verbaal van 1 november 1792 staat betreffende het Couvent de Saint-Laurent:
"Or. Une croix tortillée, pesant 6 est;, 23 gra.
Argent. Un saint laurent d'argent doré, un cœur et cinq croix, pesant ensemble 4 marcs, 4 onc.1/2."
Blijkbaar was er op 26 mei 1790 reeds een proces-verbaal opgemaakt betreffende het "Maison des pères Carmes-Chaussés, connue sous le nom de Couvent de Saint-Laurent."
"Dans l'église et dans la sacristie, une remontrance de cuivre doré, deux calices de cuivre doré, un ciboire d'argent, un reliquaire de saint Laurent d'argent, une couronne et un sceptre de la Vierge d'argent."
"Le Couvent de Saint-Laurent. – Un buste d'argent et cinq petites croix, coeurs, etc., pesant 37 onc., une croix d'or, pesant 7 est. moins 6 gra."
Bij de beslaglegging van 1792 liet men de objecten die essentieel waren voor de cultus nog bij de priesters. Deze werden dan wel gevorderd bij de definitieve sluiting van de kerken in 1793-1794.
Vermits de cibories van Saint-Laurent blijkbaar niet opgeëist werden in 1792 kunnen we veronderstellen dat het convent en de kerk (kapel) van Saint-Laurent toen nog in dienst waren. Vermoedelijk dus tot 1793-94.

Om een beeld te krijgen van de omvang van het klooster raadpleegden we ook volgend werk:
DAVID, C., Relevé du personnel des Maisons Religieuses du district de Berges (aujourd'hui arrondissement de Dunkerque), en 1791. Annales du Comité flamand de France, 1867 (T9), p 383-409.
Tot mijn spijt werd het klooster van Saint-Laurent niet opgenomen in de inventaris.

Conclusie: Volgens de opzoekingen die ik tot hiertoe deed, stond de kapel van Saint Laurent vermoedelijk in de buurt van het huidige kruispunt van de Chemin du moulin en Chemin du Saint-Laurent. De kapel werd waarschijnlijk in 1793-94 buiten dienst gesteld als kerkelijk gebouw en mogelijks afgebroken.

We hebben niet precies dezelfde kaarten ter beschikking, maar de gegevens vervat in vorige bijdrage lijken in sterke mate een bevestiging te zijn van de hypothesen die tot hiertoe gesteld werden.
Sint-Elooi is een buurt in Steenvoorde die te situeren is rond de Rue des Cendres. Er is een zijstraatje van de Rue des Cendres, net boven de Rue petite de Watou, die Rue du Saint-Eloï heet. Bing Maps situeert Saint Eloi ongeveer op de kruising van de Rue des Cendres en de snelweg. Met Google-streetview krijgen we daar ook het Restaurant Saint Eloi in beeld. Op de IGN-kaart die Bissezeele hier op 17 juli publiceerde zien we dan ook dat er langs de snelweg tegenover de Aire de Service de Saint-Laurent een Aire de Service de Saint-Eloi ligt.
De weg die van Sint-Elooi naar het Droogland loopt is hoogstwaarschijnlijk de Chemin du Saint-Laurent. En met het 'kruispunt' zal wellicht de kruising met de Chemin du Moulin bedoeld worden.
Belangrijk lijkt me ook de volgende opmerking:

Bissezeele schreef:

een vriend schreef: De mensen ter plaatse, althans de oude weten nog wel waar het klooster en de kloosterkerk stonden.

Onlangs heeft het me getroffen hoe landbouwers uit de West-Vlaamse polders precies wisten op welke stukken land er in de jaren 1700 een bos had gestaan. Dit kon nagegaan worden via gegevens uit het archief van de wateringen. Het betrof wel boeren uit families die vele generaties op dezelfde boerderijen hadden gewoond. Maar misschien zijn die er ook in Sint-Laurens. En dan moet er nog iemand zijn die ze gaat interviewen...

Het is 449, dus volgend jaar 450 jaar geleden dat de beeldenstorm uitbrak in het uiterste zuiden van de Nederlanden, de Vlaamse zuidwesthoek en het platteland van Artesië.

...In Steenvoorde, in het uiterste zuidwesten van Vlaanderen hield predikant Matte op 10 augustus 1566 een opzwepende preek. Toen hij was uitgesproken gingen twintig van zijn toehoorders het klooster binnen en vernielden er de beelden...
Het vernietigen van de beelden verliep in razernij door groepen van werkloze en hongerige mensen...

Volgens een aantal geschiedkundigen zou er op 9 augustus al eens een 'test'-beeldenstrompje geweest zijn in Krombeke.
Steenvoorde was de eerste grote actie, maar ook hier hield men het bij een kapel om te kijken wat de reactie van de overheden zou zijn.
Poperinge volgt, hier opnieuw groter gedacht en nu neemt men alle kerken en kapellen van de hele stad onder handen. Het is geen toeval dat men Poperinge neemt, een stad zonder vestingmuren. Uiteindelijk was de bedoeling om de eerste hele grote slag te slaan op 15 augustus tijdens de Maria-optochten in Ieper.

In tegenstelling wat men in Vlaanderen in het katholieke onderwijs vertelt, is de beeldenstorm niet de onbezonnen actie van een aantal gekken, maar een weloverwogen geplande actie waaraan gedurende jaren door vluchtelingen vanuit Engeland is gewerkt.

Ik denk dat men het woordje 'georganiseerd' uit de eerste tekst moet interpreteren als 'beraamd'. Enkele criminelen die in Boulogne het plan opstelden om de pastoor van Rubroek te beroven en te vermoorden.
Zie ook pagina 15 van dezelfde tekst.

In Dranouter.
Zie: http://www.routeyou.com/nl-be/location/view/48205334/calvariekruis

Morgen verschijnt er een speciaal nummer van het Reformatorisch Dagblad, gewijd aan de Beeldenstorm.Ook de Westhoek komt hierin aan bod.

Deze muurschilderingen vinden we in het Sint-Maria-Magdalenakerkje van Engelo (Englos). Onderzoek via de pigmenten en de stijl wijst uit dat het dateert van de late vijftiende eeuw.
De beeldenstorm zal hier op 15 of 16 augustus 1566 hebben plaatsgevonden. Vermoedelijk de enige plek in Frans-Vlaanderen waar de beeldenstorm nog zichtbaar is.

Zeer goed en dat zal weer meer bezoekers brengen in Frans Vlaanderen.
Dit kan misschien gekoppeld worden aan een ''familienamen actie''
zie onze links op http://www.marketingroute.org/Nederlands/Morini.html